Nhà thơ Hoài Vũ và dấu ấn Vàm Cỏ Đông

Hoài Vũ tên thật là Nguyễn Ðình Vọng, sinh ngày 25-8-1935 tại Quảng Ngãi. Từ cuối 1963, lúc phong trào văn nghệ kháng chiến ở Long An chuyển biến và lớn mạnh lên theo phong trao cách mạng cho đến ngày thắng lợi 1975, Hoài Vũ khi ấy là Ủy viên thường trực Hội văn nghệ “R”, đã có mặt hầu khắp từ vùng bưng biền Đồng Tháp Mười đến miền hạ “chân trời bát ngát”, từng trải qua những thời điểm gian khổ, ác liệt nhất, đã sống, chiến đấu và những tác phẩm lần lượt ra đời mà như ông thổ lộ là sự kết tinh từ những tấm lòng của chính ông, của đồng đội và của nhân dân trên mảnh đất “trung dũng kiên cường” ác liệt và đầy nghĩa tình này.

4 tập thơ Vàm Cỏ Đông, Anh ở đầu sông em cuối sông, Đi trong hương tràm, Chia tay hoàng hôn phần lớn viết về Long An và tên của những tập thơ này là tên của những bài thơ nổi tiếng viết về Long An và đã được phổ nhạc như Vàm Cỏ Đông (nhạc Trương Quang Lục), Anh ở đầu sông, em cuối sông ( nhạc Phan Huỳnh Điểu), Đi trong hương tràm, Chia tay hoàng hôn ( nhạc Thuận Yến), góp phần động viên tinh thần chiến đấu giải phóng quê hương của đồng bào, chiến sĩ Long An và miền Nam nói chung. Các tập truyện như Tiếng sáo trúc, Rừng dừa xào xạc, Quê chồng, Bông sứ trắng, Vườn ổi...; toàn bộ bút ký Bên Sông Vàm Cỏ gồm 10 bút ký như: Anh kỹ sư giải phóng (viết về “kỹ sư” Lớn), Gái Lương Hoà, Đường ra tiền tuyến, Nữ pháo binh thành phố, Cánh én trong vườn thơm, Chim Quyên…; hơn 50 bút ký đăng trên các báo Nhân Dân (Làng hầm, Vàm Cỏ Tây dậy sóng), Thống Nhất (Sấm sét trên lộ Đông Dương, Con đê đánh Mỹ, Du kích Đức Tân) ... đều là những hình ảnh của cuộc chiến tranh nhân dân ở Long An thu nhỏ lại, mà qua đó, cuộc sống chiến đấu ác liệt, đầy gian khổ nhưng rất hào hùng của quân dân Long An trong cuộc kháng chiến chống Mỹ được cả nước biết đến với nhiều ấn tượng sâu sắc, đặc biệt là bài Vàm Cỏ Đông.

Một đêm từ “ R” về miền hạ Long An năm 1963, Hoài Vũ cùng Giang Nam qua sông Vàm Cỏ Đông trong sự rập rình của tàu địch, về giấu mình trong một cơ sở thuộc xã Bình Trinh Đông, huyện Tân Trụ. Đêm ấy, Giang Nam viết bài thơ Qua sông Vàm Cỏ, còn Hoài Vũ hoàn thành bài thơ Vàm Cỏ Đông. Vàm Cỏ Đông, một trong những bài thơ tình hay nhất trong nền thi ca chống Mỹ, có sức sống mãnh liệt qua thời gian, trở thành một phần biểu tượng hào hùng và lãng mạn của mảnh đất “trung dũng kiên cường” đã ra đời như thế và được gửi ra miền Bắc không lâu sau đó được Đài tiếng nói Việt Nam phát đi trên cả nước. Nhà thơ Vĩnh Mai trong một bài viết trên báo Văn Nghệ, cho rằng Vàm Cỏ Đông có chất “ma mị” nên có sức thu hút lớn. Nhà thơ Nguyễn Trọng Oánh mở đầu bài thơ nổi tiếng Ra quân trên chiến trường miền Đông bằng cảm hứng từ Vàm Cỏ Đông:
Ôi câu thơ tự lâu rồi ta nhắc:
“ Quê hương anh cũng có dòng sông”
Dòng sông ấy ngày đêm ta thao thức:
“ Vàm Cỏ Đông, ơi Vàm Cỏ Đông”.

Năm 1966, giữa lúc Mỹ mở rộng đánh phá miền Bắc, trong một đêm khuya mùa hè, nhạc sỹ Trương Quang Lục (khi ấy đang là kỹ sư hóa chất của Nhà máy Super photphat Lâm Thao) chợt nghe giọng ai đó (nghệ sĩ Trần Thị Tuyết) ngâm bài thơ Vàm Cỏ Đông của Hoài Vũ trong chương trình Tiếng thơ của Đài tiếng nói Việt Nam, lời thơ và giọng ngâm thật tha thiết. Ông xúc động, miên man suy nghĩ, lên giường nằm, trước khi ngủ, giở tờ báo Văn Nghệ vừa mới nhận được lúc chiều, lại chợt thấy đăng bài thơ Vàm Cỏ Đông. Ông ngồi bật dậy, đọc đi đọc lại, vừa đồng cảm lại vừa tâm đắc vì ở tận miền Bắc xa xôi lại có người gợi lên một dòng sông xanh mát quanh năm ở tận miền Nam với tất cả tấm lòng tha thiết, thủy chung cùng ý chí kiên cường chống giặc... Và ca khúc Vàm Cỏ Đông ra đời ngay trong đêm ấy. Hai người cùng quê Quảng Ngãi khúc ruột miền Trung nhưng chưa từng gặp mặt, một người là nhạc sỹ tập kết ra miền Bắc xa xôi, một người là nhà thơ đang chiến đấu ở miền Nam, lại có cùng đồng cảm sâu xa về hình ảnh con sông quê hương ở một vùng đất để rồi bài thơ Vàm Cỏ Đông sau khi phổ nhạc với giai điệu nồng nàn tha thiết, giàu chất trữ tình và sâu lắng càng được phổ biến rộng rãi và có sức lay động lớn góp phần thôi thúc thanh niên ra trận. Đã có nhiều câu chuyện hết sức cảm động về những cánh thư gửi về miền Bắc rằng con đang chiến đấu ở nơi mà bố mẹ nghe trên Đài tiếng nói Việt Nam bài hát “Vàm Cỏ Đông” để rồi nay bài hát ấy trở thành một phần không thể thiếu để vơi đi nỗi niềm của bao bà mẹ đã gửi con mình vĩnh viễn nằm lại trên vùng đất đôi dòng Vàm Cỏ.

Sau hiệp định Pa - ri năm 1973, bài Vàm Cỏ Đông của nhạc sỹ Trương Quang Lục phổ thơ Hoài Vũ là một trong những bài hát được chọn phát khi làm việc trong Ban trao trả tù binh. Sau ngày giải phóng miền Nam, soạn giả Huyền Nhung lấy cảm hứng và ý tưởng từ ca khúc Vàm Cỏ Đông của Trương Quang Lục phổ thơ Hoài Vũ, sáng tác bài tân cổ giao duyên Dòng sông quê em, hai nghệ sĩ đầu tiên trình bày là Thanh Tuấn và Lệ Thủy đã đem đến những xúc cảm ngọt ngào làm cho bài hát nhanh chóng chiếm trọn cảm tình của giới mộ điệu và ngày nay có một chỗ đứng vững chắc trong đời sống âm nhạc cải lương.

Thật khó để cảm nhận hết sự lan tỏa của Vàm Cỏ Đông. Xin mượn một câu chuyện bình dị của đời thường để kết thúc bài viết. Một buổi chiều năm 1994 trong chuyến công tác khai quật di chỉ khảo cổ Lộc Giang (Đức Hòa), TS. Ngô Thế Phong (Viện Đông Nam Á, Hà Nội) bảo tôi rằng có dịp, cậu hãy cho tớ một lần tắm mát trên sông Vàm Cỏ Đông. Tôi phì cười, chẳng phải anh đang tắm trên sông Vàm Cỏ Đông đó sao. Trên đường về  nơi nghỉ ngơi ở nhà một người dân, bỗng giọng ai đó vang lên trong xóm nhỏ: “ … Từ buổi quen nhau anh thường kể cho em nghe chuyện màu xanh trên dòng sông Vàm Cỏ …”. Anh hỏi tôi có phải người ta hát bài Vàm Cỏ Đông. Không, bài Dòng sông quê em, cũng là Vàm Cỏ Đông nhưng thể loại vọng cổ anh à. Một nét biểu cảm  bất chợt đầy ngạc nhiên và thích thú thật khó tả trên gương mặt anh khiến tôi phải suy ngẫm lẽ nào Vàm Cỏ Đông có sức lan tỏa đến như vậy sao.

Trên đây cũng chỉ là vài sáng tác tiêu biểu trong gia tài mà hầu hết là tác phẩm viết về Long An của Hoài Vũ. Trong một cuộc gặp nhà thơ vào tháng 3 năm 2005 để lấy tư liệu viết lịch sử ngành Văn hóa -Thông tin tỉnh Long An, tác giả được nghe ông thổ lộ rằng Long An là quê hương thứ hai của mình, nơi đã cung cấp nguồn sáng tạo vô tận cho trang viết của ông.
Có thể nói rằng, mảnh đất Long An gian khổ mà hào hùng được cả nước biết đến và được yêu mến hơn, có một phần từ chất thơ văn lãng mạn, chân thật và đầy sâu lắng của Hoài Vũ./.